ผู้เป็นเอตทัคคะทั้ง 5 ด้าน คือ มีสติเป็นเลิศ, มีความทรงจำเป็นเลิศ, มีความเพียรเป็นเลิศ, พหูสูต, ยอดพระพุทธอุปัฏฐาก
พระอานนทเถระ มีพระนามเดิมว่า อานันทศากยะ เป็นพระราชโอรสของพระเจ้าอมิโตทนศากยราช และพระนางมฤคีเทวี เป็นสหชาติร่วมกับพระพุทธเจ้า (สหชาติ คือ เกิดใน วัน เดือน ปีเดียวกัน กับเจ้าชายสิทธัตถะ)
ท่านอุปสมบทแล้วได้ศึกษาธรรมจากสำนักท่านพระปุณณมันตานีบุตร ไม่นานนักก็ได้สำเร็จเป็นพระโสดาปัตติผลในพรรษาที่ 20 แห่งการตรัสรู้ขององค์พระสัมมาสัมพุทธเจ้า ท่านได้กราบทูลขอพร 8 ประการ ก่อนรับตำแหน่งพุทธุปัฏฐาก
ท่านได้รับการยกย่องจากพระพุทธองค์ว่า เป็นพหูสูตร เป็นธรรมภัณฑาคาริก จึงทำให้มีคุณูปการต่อพระพุทธศาสนาเป็นอย่างมาก คือ การทำสังคายนาพระธรรมวินัยครั้งที่ 1 จวบจนพระชนมายุล่วงเข้า 120 ปี (พ.ศ.40) เมื่อท่านล่วงรู้ได้ว่าอายุสังขารเหลืออีก 7 วัน จะเข้าสู่พระนิพพาน จึงได้ปรินิพพานที่แม่น้ำโรหิณีซึ่งตั้งอยู่ระหว่างเมืองกบิลพัสดุ์กับเมืองเทวทหะของพระประยูรญาติอยู่ทั้ง 2 ฝ่าย ได้แสดงอิทธิปาฏิหาริย์นานาประการ แล้วตั้งจิตอธิษฐานให้กายออกเป็น 2 ส่วน
